Kryetarja e Komisionit të Edukimit dhe Mjeteve të Informimit Publik Ina Zhupa ka sjell në vëmendje vrasjet shtetërore në kufi gjatë regjimit komunist, ku vetëm në vitin 1990 pati 52-55 të vrarë. Zhupa shprehet se: “Përgjatë viteve 1989-1990 disa dhjetëra të rinj dhe qytetarë humbën jetën duke u ekzekutuar nga forcat e kufirit në përpjekje për largim nga Shqipëria, secili prej tyre i paarmatosur dhe i pa përfshirë në vepra penale ose konflikt që mund të vinin në rrezik sigurinë kombëtare. Ata ishin qytetarë që kërkonin lirinë, ëndërronin një jetë më të mirë dhe u motivuan nga vala e emigrimit nga vendet ish komuniste. Shqipëria ishte vendi me numrin më të lartë të të vrarëve në kufi, sidomos në vitin 1990, pra pas rënies së Murit të Berlinit”
Ajo paraqet një sërë rekomandimesh ku nënvizohet roli i institucioneve duke filluar nga Kuvendi, te Këshilli Ministrave dhe bashkitë e institucione publike.
Deklarata e plotë:
Kuvendi i Shqipërisë ka miratuar rezoluta që dënojnë krimet e komunizmit dhe që promovojnë vlerat euroatlantike, përfshirë edukimin demokratik, memorien kolektive dhe të drejtat e njeriut. Shqipëria vjen nga një trashëgimi staliniste, ku koncepti i lirisë dhe të drejtave të njeriut mohohej dhe dënohej dhe ku jeta e njeriut nuk kishte mbrojtje faktike ligjore dhe as kushtetuese.
Duke mbështetur punën e Bashkimit Europian, ICMP dhe faktorëve të tjerë që janë angazhuar në çështjet e memories, si dhe duke vlerësuar adresimin që Instituti i Studimeve Politike (ISP) i ka bërë Kuvendit të RSH vlerësoj se një nga çështjet për të cilat duhet të kemi rezultate konkrete, sensibilitet dhe reagim gjithë institucional është ajo lidhur me vrasjet në kufi në periudhën e fundit të regjimit komunist.
Përgjatë viteve 1989-1990 disa dhjetëra të rinj dhe qytetarë humbën jetën duke u ekzekutuar nga forcat e kufirit në përpjekje për largim nga Shqipëria, secili prej tyre i paarmatosur dhe i pa përfshirë në vepra penale ose konflikt që mund të vinin në rrezik sigurinë kombëtare. Ata ishin qytetarë që kërkonin lirinë, ëndërronin një jetë më të mirë dhe u motivuan nga vala e emigrimit nga vendet ish komuniste. Shqipëria ishte vendi me numrin më të lartë të të vrarëve në kufi, sidomos në vitin 1990, pra pas rënies së Murit të Berlinit.
Në gjysmën e dytë të vitit 1990 disa nga aktet e arratisjes jashtë vendit u shoqëruan me ekzekutimin e qytetarëve, akt i ndaluar edhe me Kushtetutën dhe ligjet e kohës në fuqi. Vrasjet në kufi u shoqëruan me zhdukje të trupit të viktimave, refuzim të varrimit familjar apo keqtrajtim publik të kufomave. Lista e hartuar dhe e adresuar në Kuvend nga Instituti i Studimeve Politike (ISP) është një tablo e plotë e këtij krimi shtetëror në ditët e fundit të regjimit.
Duke vlerësuar rëndësinë e kësaj problematike dhe nevojën për një rol aktiv të Kuvendit dhe të institucioneve në trajtimin e zgjidhjen e tyre, sipas praktikave më të mira të vendeve të BE-së, me cilësinë e deputetes dhe të kryetares së komisionit për Edukimin dhe Mjetet e Informimit Publik deklaroj se:
* Shteti e shoqëria nuk kanë arritur ende të krijojnë ndarje morale dhe të drejtë me të kaluarën, sidomos me viktimat me motive politike. Vrasjet në kufi, vrasjet politike brenda vendit, si dhe lista e gjatë e personave pa varr mbetën trashëgimi negative.
* Shteti shqiptar ka detyrimin për hetimin e plotë të rasteve, marrjen e përgjegjësive, rregullimet ligjore dhe administrative, si dhe gjetjen dhe rehabilitimin e viktimave, si parakusht për integritetin e parimeve kushtetuese, vendosjen e drejtësisë, nxitjen e dialogut mbi të kaluarën dhe të edukimit shoqëror.
* Kuvendi dhe Këshilli i Ministrave kanë rol thelbësor në plotësimin e bazës ligjore dhe financiare, të angazhimit dhe sensibilizimit, për të siguruar të dhëna të plota, transparencë dhe database zyrtare dhe publike.
* Këshilli i Ministrave duhet të miratojë VKM sipas ligjit, për të mundësuar fillimin e zbatimit real dhe integral të ligjit mbi personat e zhdukur/vrarë, të bëj ndarjen e qartë të kompetencave për institucionet e përfshira dhe të koordinojë aktivitetin e tyre.
* Legjislacioni u njeh bashkive dhe institucioneve lokale përgjegjësinë për të ruajtur dhe zhvilluar vlerat kulturore dhe historike vendore, organizimin e veprimtarive, nderimin e individëve /ngjarjeve dhe si akte të tjera që lidhen me memorien, traditën, identitetin dhe dialogun qytetar. Shumica e bashkive në zonat kufitare, në të cilat janë shënuar ngjarje të rënda të vrasjeve në kufi në vitet 1988-1991 nuk kanë një sistem identifikimi dhe vlerësimi, aktivitete që lidhen me memorien dhe as fokus institucional për hetimin e rasteve të personave të zhdukur.
* Institucionet vendore që lidhen me kulturën, kujtesën, trashëgiminë, turizmin dhe sistemin arsimor, bazuar në praktikat e mira, duhet të përfshihen, programojnë dhe të veprojnë për të identifikuar, nderuar dhe përkujtuar viktimat politike të vrasjeve në kufij.
* Sipas ligjit 69/2012 në sistemin arsimor respektohen, mbrohen dhe promovohen të drejtat dhe liritë e njeriut, sigurohet e drejta për arsimim cilësor, garantohet veprimtaria formuese, si dhe i gjithë procesi bazohet në parimin e përfshirjes, transparencës dhe llogaridhënies. Bazuar në praktikat e vendeve në BE, MAS dhe institucionet përgjegjëse duhet të përfshijnë dhe trajtojnë dëshmi dhe veprimtari cilësore që informojnë dhe formojnë të rinjtë mbi periudhën komuniste, si dhe krimet mbi vrasjet në kufi.
* TVSH dhe institucionet e tjera informative publike kanë përgjegjësi, rol dhe mundësi të përfshijnë në programet e tyre këtë problematikë, në funksion të informimit të saktë, ndërgjegjësimit dhe kulturës së memories dhe drejtësisë transitore, sipas praktikave më të mira të medias publike në vendet ish komuniste anëtare në BE.
