Në fillim të dhjetorit, shumica e ministrave të Shëndetësisë të Bashkimit Evropian sinjalizuan mbështetjen e tyre për zgjerimin e zonave pa duhan në një përpjekje për të reduktuar vdekjet nga kanceri. Rekomandimi kaloi me të gjitha vendet që votuan pro, përveç Gjermanisë dhe Greqisë, të cilat abstenuan, duke nënvizuar disa ndarje politike për këtë çështje.
Qëllimi i udhëzimeve të reja është të kufizojë pirjen e duhanit në zonat publike ku fëmijët ose njerëz të tjerë të cenueshëm mblidhen jashtë, si këndet e lojërave, parqet argëtuese, pishinat publike, tarracat e restoranteve dhe transporti publik. ”Rekomandimet synojnë gjithashtu produktet e reja të duhanit, si cigaret elektronike dhe produktet e duhanit me ngrohje, për të penguar të rinjtë nga pirja e duhanit. Reduktimi i ekspozimit ndaj tymit të dorës së dytë dhe aerosolëve do të nënkuptonte mbrojtje më të mirë për joduhanpirësit”, thuhet në një deklaratë për shtyp të BE-së.
Një javë më parë, Parlamenti Evropian votoi kundër një rezolute për të njëjtën temë, pasi ligjvënësit në të djathtë miratuan amendamentet për të bërë dallimin midis produkteve tradicionale të duhanit dhe pajisjeve elektronike. Rezoluta parlamentare do të kishte vetëm vlerë simbolike.
”Komisioni Evropian propozoi rishikimin e udhëzimeve aktuale nga viti 2009 pasi çdo vit rreth 700 000 njerëz në BE humbasin jetën për shkak të konsumit të duhanit”, tha komisioneri i ri i Shëndetësisë i BE-së Olivér Várhelyi përpara votimit.
“Është rreziku më i madh i shmangshëm shëndetësor në BE”, theksoi Várhelyi.
Përdorimi i duhanit vlerësohet të vrasë më shumë se tetë milionë njerëz në mbarë botën çdo vit, duke përfshirë rreth 1,3 milionë joduhanpirës të cilët janë të ekspozuar ndaj tymit të dorës së dytë, tregojnë statistikat e Organizatës Botërore të Shëndetësisë (OBSH).
Sipas shifrave të BE-së, një e katërta e vdekjeve nga kanceri në BE, Islandë dhe Norvegji mund t’i atribuohet pirjes së duhanit, duke e bërë duhanin rrezikun kryesor të kancerit. Megjithatë, politika shëndetësore është kompetencë e shteteve anëtare të BE-së, që do të thotë se rekomandimet e reja nuk janë të detyrueshme dhe kryeqytetet janë të lira t’i zbatojnë ato ose jo.
Si pjesë e planit evropian “Të luftoni kancerin”, Komisioni Evropian vendosi të krijojë një “brez pa duhan” në të cilin më pak se 5% e popullsisë së BE-së përdor duhan deri në vitin 2040. Përveç kësaj, BE-ja ka ndarë fonde të konsiderueshme për mbështesin shtetet anëtare në zbatimin e këtyre masave. Nëpërmjet programit EU4Health, është dhënë një grant prej 16 milionë eurosh për të promovuar politikat kundër duhanit, ndërsa programi Horizon ka ndarë 80 milionë euro për kërkimin mbi kontrollin e duhanit dhe parandalimin e varësisë.
Rënie në përdorimin e duhanit, por rritje e suksesit të cigareve elektronike
Konsumi i duhanit në BE ka rënë në dekadat e fundit, por ritmi ndryshon në varësi të vendit.
Sipas një studimi të fundit të Eurobarometrit mbi qëndrimet e evropianëve ndaj duhanit dhe produkteve të lidhura me to, gati një e katërta e popullsisë së BE-së (24%) pi duhan – një rënie prej një pikë përqindje që nga një studim i vitit 2020 – por proporcionet ndryshojnë shumë në vende të ndryshme. Bullgaria (37%), Greqia (36%) dhe Kroacia (35%) renditen më të lartat, ndërsa Suedia (8%) dhe Holanda (11%) renditen më të ulëtat.
Pavarësisht suksesit në rritje të cigareve elektronike, të konsumuara veçanërisht nga të rinjtë e moshës 15 deri në 39 vjeç, cigaret në kuti mbeten zgjedhja më e popullarizuar. Konsumi mesatar gjithashtu mbetet i njëjtë në krahasim me shifrat e vitit 2020, me 14 cigare të pira në ditë.
“Duke pasur parasysh marketingun e gjerë të avujve si alternativa më të shëndetshme ndaj duhanpirjes konvencionale, ato kanë fituar popullaritet në mesin e njerëzve që përpiqen të lënë duhanin”, tha Josef Hamoud nga Qendra Mjekësore Universitare e Gjermanisë ”Goettingen”, autori kryesor i një studimi mbi përdorimin e dyfishtë të avullit dhe pirjes së duhanit.
“Ka ende shumë që ne nuk dimë për efektet afatgjata shëndetësore të avullimit,” shpjegoi ai.
Nga frika e të rinjve që të fillojnë të pijnë në masë, disa vende kanë lëvizur për të ndaluar cigaret elektronike, ose të paktën duke ndaluar versionet e disponueshme ose shijet e përshtatshme për fëmijët. Në Holandë, në fillim të nëntorit, një gjykatë mbështeti ndalimin e qeverisë për aromatizuesit jo duhan për cigaret elektronike me arsyetimin se ato inkurajojnë të rinjtë të pinë duhan. Gjykata në Hagë vendosi kundër gjigantit të duhanit British American Tobacco. Ndalimi i shijes ka qenë në fuqi që nga 1 janari 2024.
Duke pasur parasysh vdekjet masive të shkaktuara nga duhani, shumë studiues mjekësorë kanë bërë thirrje që përdorimi i avullit të mbetet i ligjshëm si një mjet për të lënë duhanin – ndërkohë që bëjnë gjithçka që është e mundur për të ndaluar të rinjtë që të marrin ndonjë zakon.
Dallime të mëdha në të gjithë BE-në kur bëhet fjalë për luftën kundër duhanit
Të dhënat nga mbi 40 vende të mbledhura nga Smoke Free Partnership, një koalicion evropian i OJQ-ve që luftojnë për kontrollin e duhanit, tregojnë se në vitin 2022 gjysma e vendeve në kontinentin evropian kishin masa “të mira” ose “shumë të mira” për të mbrojtur civilët nga tymi i dorës së dytë, për shembull nëpërmjet ndalimit të pirjes së duhanit në vende të caktuara.
Disa vende evropiane e kanë ndaluar pirjen e duhanit në afërsi të shkollave, jashtë vendeve të punës ose në stadiume sportive, por Suedia është i vetmi vend evropian që e ka ndaluar plotësisht duhanin në tarracat e restoranteve dhe bareve.
Në Suedi, numri i duhanpirësve të përditshëm është i ulët, gjë që është kryesisht për shkak të traditës suedeze të “snus” – një produkt duhani i bërë pure që vendoset nën buzë, i konsideruar më pak i rrezikshëm se pirja e duhanit pasi vetëm dëmton përdoruesin. Sipas shifrave të fundit, 22% e meshkujve suedezë dhe 10% e femrave përdorin snus çdo ditë.
Që nga viti 2014, snus-i pa duhan – me nikotinë të shtuar – është i disponueshëm dhe është bërë jashtëzakonisht i popullarizuar, veçanërisht në mesin e të rinjve, pasi shpesh aromatizohet me çdo gjë, nga limoni deri te jamballi. Jo zyrtarisht një produkt duhani, ai nuk është i ndaluar nga BE si i tillë edhe pse ekzistojnë disa ndalime kombëtare në këtë kontekst. Kompanitë e mëdha ndërkombëtare të duhanit që zotërojnë shumë nga prodhuesit suedezë luftojnë fort që produkti të mos shpallet ilegale jashtë Suedisë.
Taksa të ulëta, numër i lartë i duhanpirësve?
Taksat për produktet e duhanit gjithashtu ndryshojnë midis vendeve anëtare, gjë që ndikon drejtpërdrejt në çmim dhe rrjedhimisht në konsum.
Për shembull, në Irlandë dhe në Mbretërinë e Bashkuar – anëtare e BE-së deri në vitin 2020 – taksat janë shumë të larta, gjë që ka ndikuar në një ulje të ndjeshme të shkallës së pirjes së duhanit, ndërsa në vende të tjera, si Polonia, taksat janë më të ulëta dhe konsumi mbetet i lartë.
Bullgaria renditet ndër dhjetë vendet e para në botë për sa i përket pirjes së duhanit dhe ka çmimin më të lirë të cigareve në BE, tha Dimitar Sabev nga Instituti i Kërkimeve Ekonomike në Akademinë Bullgare të Shkencave kur prezantoi një studim të fundit të kryer në bashkëpunim me Institutin e Vjenës për Studime Ekonomike Ndërkombëtare në emër të Koalicionit “Jeta pa duhan”, Bullgari.
Më tej mbikëqyrësi i studimit tha se duhet pasur parasysh edhe çmimi i cigareve.
“Simulimet tona kanë treguar se duhanpirja në Bullgari si përqindje e popullsisë do të vazhdojë të rritet nëse ruhet modeli aktual i taksimit të cigareve,” vuri në dukje eksperti.
Sipas Pavel Antonov i BlueLink, një rrjet i veprimit civil dhe kryetar i bordit të drejtorëve të shoqatës së Koalicionit për Jetën Pa Tym, Bullgaria, ministri në detyrë i financave “përfshiu rritjen e akcizës në planin që ai propozoi”.
Sllovenia po ndjek tashmë shumë nga rekomandimet e BE-së për reduktimin e ekspozimit ndaj tymit të dorës së dytë dhe aerosolëve, tha ministrja e Shëndetësisë Valentina Prevolnik Rupel. Rregulla më të rrepta do të hyjnë në fuqi vitin e ardhshëm, si ndalimi i cigareve elektronike me aromë dhe produkteve të duhanit me ngrohje, si dhe mbyllja e dhomave të pirjes së duhanit në vendet e mbyllura publike dhe të punës deri në fund të vitit 2025.
Instituti Kombëtar i Shëndetit Publik vlerëson se një rritje e konsiderueshme e çmimit të duhanit dhe produkteve të lidhura me to do të kontribuonte gjithashtu në uljen e duhanpirjes, pasi arsyeja financiare është faktori më i rëndësishëm në vendimin për ta lënë duhanin, krahas shqetësimeve shëndetësore.
Në Kroaci, një ligj i ri është në proces miratimi që shton produktet e ngrohjes së duhanit në ndalimin ekzistues të pirjes së duhanit në hapësira të mbyllura. Ligji i ri ndalon gjithashtu pirjen e duhanit jashtë, brenda 20 metrave nga hyrja e një institucioni shëndetësor ose arsimor.
Deri më tani, nuk ka plane për të shtrirë ndalimin e pirjes së duhanit në hapësira të tjera të hapura publike. Ndalimi i pirjes së duhanit në tarracat e kafeneve ka të ngjarë të përballet me rezistencë të madhe, si nga restorantet ashtu edhe nga mysafirët e tyre. Të shkosh për një kafe është një nga zakonet më të dashura shoqërore që për shumë kroatë është e paimagjinueshme pa një cigare. Pavarësisht fushatave të ndryshme kundër duhanit dhe taksave të rritura për produktet e duhanit, pirja e duhanit mbetet një zakon i popullarizuar në mesin e popullsisë kroate.
Në Rumani, ku mesatarisht 34% e popullsisë pi duhan, pirja e duhanit është e ndaluar në të gjitha hapësirat publike të mbyllura, transportin publik dhe këndet e lojërave. Me ligj, ndalohet pirja e duhanit të çdo lloji nga studentët në institucionet arsimore, si dhe shitja e produkteve të duhanit për individët nën moshën 18 vjeç.
Sipas studimit të ”Sistemi i Mbikëqyrjes së Rrezikut të të Rinjve (YRBSS) 2022”, 40% e nxënësve të shkollave të mesme në Rumani kanë pirë të paktën një cigare gjatë jetës së tyre.
Jashtë BE-së
Shqipëria rriti akcizën për duhanin në janar 2023. Në përpjekje për të përmirësuar më tej mbrojtjen e shëndetit nga produktet e duhanit, Komisioni Shqiptar për Çështjet Evropiane në verë propozoi ndryshime në një ligj ekzistues kundër duhanit.
Ai synon të ashpërsojë dënimet për ata që shesin ose ofrojnë duhan për ata nën moshën 18 vjeç si dhe ndalimin e shitjes së cigareve elektronike, shishas, nargjileve dhe produkteve të tjera për këtë grup.
Bosnje-Hercegovina: Duke filluar nga 13 dhjetori, Federata e Bosnjë dhe Hercegovinës – një nga dy entitetet e BiH – po zbaton ndalime të rrepta për pirjen e duhanit në hapësirat publike të mbyllura. Nga janari 2025, çmimet e cigareve dhe duhanit do të rriten për shkak të rritjes së taksave të akcizës, si pjesë e një strategjie për uljen e konsumit të duhanit përmes presionit financiar. Në të kundërt, në entitetin Republika Srpska pirja e duhanit lejohet në shumicën e vendeve, megjithëse ndryshimet rregullatore diskutohen herë pas here.
