Shtëpia e ish-diktatorit komunist të Shqipërisë, Enver Hoxha ndodhet në qendër të Tiranës, shkruan Justin Calderón në një artikull të botuar në CNN. Rezidenca dykatëshe me dritaret e saj të gjera – e ndërtuar sipas standardeve të diktatorit – po rimodelohet. Shtëpia u hap për publikun vetëm një herë në vitin 2018.
Gjendja aktuale e rezidencës së Hoxhës përmbledh se çfarë ndjejnë shumë shqiptarë për vitet e komunizmit. Duke pësuar një traumë kolektive të mizorisë, shumë prej tyre do të preferonin të harronin se ai ka ekzistuar ndonjëherë. Gjatë kulmit të sundimit komunist, Hoxha famëkeq paranojak dhe izolues mbylli kufijtë e Shqipërisë, goditi ata që u përpoqën të largoheshin dhe ndërtoi bunkerë të mjaftueshëm për të strehuar çdo familje në vend.
Mosbesimi i regjimit të tij ndaj aleatëve komunistë, përdorimi i mbikëqyrjes shtetërore dhe brutaliteti i stilit stalinist i dhanë Shqipërisë pseudonimin e papërshtatshëm “Koreja e Veriut të Evropës”.
Pas përfundimit të drejtimit 44-vjeçar të Hoxhës në vitin 1985 – dhe përfundimit të sundimit komunist në vitet 1990 – Shqipëria trashëgoi rreth 221 143 bunkerë dhe objekte ushtarake, të cilat për disa dekada kanë shërbyer si kujtime solemne të ditëve të errëta – deri vonë.
Sot, Shqipëria po përjeton një Rilindje Turistike, e mbështetur nga sipërmarrës dhe emigrantë të kthyer që po i japin një jetë të dytë strukturave ushtarake komuniste që dikur përdoreshin për të vendosur armët e luftës.
Për të risjellë historinë dhe traditat e tyre, Shqiptarët tani po ripërdorin bunkerët dhe ish-kazermat ushtarake si restorante që shërbejnë ushqim dhe verë tradicionale – ambiente interesante unike për bujtina, muzetë e artit dhe historisë, madje edhe studiot e tatuazheve.
Ndërsa Shqipëria është ende duke u shëruar nga pasojat e epokës komuniste – ajo mbetet e vendosur për të rimarre kontrollin e narrativës dhe të mos lejojë që e kaluara e errët e vendit ta përcaktojë.
“E vjetra është flori”
Ecni me makinë 16 minuta në kodrat malore jashtë Tiranës, duke kaluar tokën bujqësore – me delet që kullosin në disa rrugë të ngushta zigzage – dhe përpara do iu shfaqet një tabelë “Mirë se vini në Kazermën e Cerenit”, një ish-kazermë dhe kompleks ushtarak i kthyer në një nga restorantet dhe destinacionet më të reja të agroturizmit të qytetit.
Kjo ishte ideja e Ismet Shehut, një kuzhinier shqiptar i trajnuar në Britaninë e Madhe, i cili dikur i shërbeu drekën mbretëreshës së ndjerë Elizabeth II, tani është kthyer në vendin e tij – për të ndërtuar një perandori restorantesh në rritje.
Projekti i tij i fundit është Kazerma – e cila u hap vetëm një vit e gjysmë më parë.
“E vjetra është flori”, tha ai ndërsa tregonte mjedisin që e rrethonte – muret me tulla, kolonat origjinale të betonit me datat ‘82 dhe ‘76 – të gdhendura në to – dhe arkat e granatave që tani mbanin gota vere.
Ajo që aktualisht është një sallë ngrënieje dykatëshe, dikur ishte një garazh spartan, shpellë për kamionët ushtarakë.
Është pothuajse e panjohur nga mishërimi i saj i mëparshëm, përveç shinave origjinale të hekurit që mbështesin çatinë prej druri dhe vrimave të hapura në tullat që kanë mbetur të paprekura.
“Kazerma ka të bëjë me ushqimin e freskët të rritur dhe prodhuar në vend”, shpjegoi Shehu.
“Ka të bëjë me ndihmën e shqiptarëve dhe fqinjëve tanë. Kur njerëzit vijnë këtu, thonë: “Uau!”, ky vend ka qenë për ushtarët, dikur ka qenë për tanke, tritol dhe granata. Tani është një vend paqeje – me njerëz që shërbejnë me një buzëqeshje; ushqim të mirë dhe ëmbëlsira shumë të këndshme. Dhe ky është një ndryshim i madh, apo jo?”, tha ai.
Shehu eci drejt një korridori ku kishte inkuadruar fotografi – se si dukej kompleksi i braktisur përpara se ai ta merrte me qira ambjentin 100-vjeçar nga qeveria për ta reformuar atë.
Një nga kujtimet e kornizuara ishte një listë e vjetër e racioneve të ushtarëve në një copë letër, e rrudhur e cila lexonte: “120 gram mish, 200 gram bukë, 100 gram makarona…”
Në frymën e ushtarëve të stacionuar dikur këtu, Shehu ka ruajtur një dekorim të sallës ushtarake, duke u shërbyer mysafirëve dhallin tradicional shqiptar në gota alumini të mensës – dhe duke përdorur tabaka dhe tigane nga kompletet ushtarake të fushës për të shërbyer pjata me rosë; makarona dhe fli, një pjatë tradicionale shqiptare e përbërë nga shtresa të panumërta krepash, të bëra zakonisht ngadalë mbi një zjarr prej druri.
Kamarierët vishen me veshje ushtarake, ndonjëherë me shami të kuqe të partisë komuniste.
“Stafi ka veshje ushtarake dhe ata e bëjnë shërbimin me një buzëqeshje – dhe ndonjëherë edhe armë false”, tha Shehu.
Instalimi ushtarak në Kazerma është i gjerë – duke përfshirë serra, një fermë rosash, ish-bunkerë ushtarakë që tani përdoren për shijimin e verës dhe djathit; një muze i vogël kujtimesh ushtarake dhe disa shtëpi pritjeje ku njerëzit mund të kalojnë natën.
Është një përvojë unike hoteli. Në dhoma, Shehu ka vendosur blloqe të mëdha cilindrike prej betoni për të kujtuar dushet e kazermave.
Dekorimi shtesë përfshin radiot e vjetra ushtarake, kondakët e pushkëve prej druri dhe mensat e përdorura si vazo me lule.
Ndërsa Shehu pranon se vitet e komunizmit ishin të dhimbshme, qëllimi i tij është që njerëzit të mos kenë frikë nga e shkuara, por të ecin përpara.
“Në kohën e komunizmit isha shumë i ri”, thotë 35-vjeçari.
“Por e di që babai im ka luftuar shumë. Nuk dua të harroj kurrë atë që ishte më parë, por tani historia ka ndryshuar. Ne po bëjmë gjëra të reja, kjo është Shqipëria e re”, shtoi ai.
“Pragu i urisë”
Pak hapa larg xhamisë së Et’hem Beut të epokës osmane, në Sheshin qendror Skënderbej të Tiranës është një tjetër bunker ushtarak i epokës së Hoxhës.
Bunk’Art 2 është muzeu më i rëndësishëm i vendit që pasqyron mizoritë e kryera nën sundimin komunist në Shqipëri – dhe ndodhet në një bunker të ruajtur të shkallës bërthamore që dikur lidhte zyrat politike të qeverisë qendrore.
Hyrja me kube në bunkerin nëntokësor shërben si një njoftim i zymtë i asaj që do të vijë.
Të gjitha kupolat gri janë të mbuluara me fotot që përkujtojnë viktimat e vrarë me urdhër të liderit paranojak dhe mizor.
Bunk’Art 2 ka verifikuar se rreth 5 500 njerëz u vranë nga ekzekutimet politike gjatë viteve të Hoxhës, por vlerësimet jozyrtare tregojnë se deri në 100 000 janë zhdukur nën kujdestarinë e qeverisë.
Kjo do të thotë se trupa të panumërt nuk janë gjetur kurrë, duke i lënë shqiptarët të presin zbulimin përfundimtar të varreve masive.
“Shqipëria kishte një nga regjimet më të ashpra komuniste në botë”, kujtoi Eni Koço, 50 vjeç, themeluesja e grupit turistik “Albania My Ëay”.
“Ne u krahasuam me Korenë e Veriut sepse qeveria krijoi një kult personaliteti, duke na thënë se ata ishin perëndi dhe ne duhej t’i adhuronim ata, duke krijuar një sistem për të kontrolluar kufijtë dhe duke vrarë këdo që përpiqej të arratisej ose të hynte në vend”, tha ajo.
Thellë në tunelet e mbrojtura nga bombat bërthamore, ekspozitat shpjegojnë se çfarë ndodhi aty gjatë gjithë atyre viteve që Shqipëria ishte e shkëputur nga bota.
“Sigurimi, ose policia lokale e mbikëqyrjes, kontrollonte çdo gjë dhe përgatiste njerëz për të spiunuar familjen dhe miqtë”, tha Koço.
“Na ushqehej një propagandë e vazhdueshme që thoshte se ne ishim i vetmi vend në botë që po ndërtonim komunizmin e vërtetë dhe se ne ishim ylli i ndritshëm”, shtoi ajo.
“Kjo ishte në kontrast të thellë me atë që po jetonim çdo ditë dhe kjo krijoi një sindromë të caktuar të gënjeshtrës dhe maskimit të realitetit. Në ditët e sotme ne ende kemi shumë frikë të shprehim ndjenjat tona të vërteta”, tha ajo.
Qyteti i Gjirokastrës së epokës osmane në Shqipërinë jugore ka lidhjen e vet me trashëgiminë e Hoxhës, duke qenë vendlindja e diktatorit.
Sot, ndërtesa ku ai lindi njihet zyrtarisht si “Muzeu Etnografik i Gjirokastrës”.
Vetëm një pllakë mermeri e vetme në dyshemenë e një dhome të dekoruar rrallë përkujton ardhjen e Hoxhës në botë më 16 tetor 1908.
Pikërisht në qendër të Gjirokastrës, Manushaqe Zhuli, 65 vjeç, ka ngritur një koleksion privat të antikiteteve shqiptare në një tunel të ngushtë bunkeri.
Ajo ekspozon artikuj që datojnë nga koha bizantine deri në vitet komuniste – dhe kërkon një tarifë të vogël për njerëzit për t’i vizituar.
“Opinioni i botës për ne u dëmtua nga ngjarjet e viteve ’90 kur vendi ynë u hap”, tha Koço.
“Ne ishim krejtësisht të pavetëdijshëm për vlerat që mbartnim dhe ndiheshim inferiorë ndaj vendeve të tjera”, tha ajo.
“U deshën mbi 20 vjet që një numër i konsiderueshëm turistësh ta shikonin Shqipërinë si një destinacion që ia vlen të vizitohet”, shtoi ajo.
“Rilidhja me rrënjët tona”
Fshati i izoluar bujqësor Fishtë është një vend që shumë shqiptarë më parë nuk mund ta gjenin as në hartë.
Kështu ndodhi derisa lindi destinacioni i agroturizmit “Mrizi i Zanave”, duke transformuar jo vetëm këto toka bujqësore, por edhe trajektoren historike gastronomike të Shqipërisë.
Kodrat e rrotulluara që tani ofrojnë perime të freskëta për mysafirët e restorantit janë të përqendruara në një kompleks që dikur ishte një burg i kohës komuniste.
Sot, në vend të burgosjes së njerëzve, dhomat e ndryshme të kompleksit presin grupe vizitorësh, duke shfaqur traditat e dikurshme shqiptare në prodhimin e djathit, vreshtari dhe madje edhe shurupin e pishës – një përbërës, i përdorur zakonisht në përhapjen e djathit – që ka shije si ajri i thellë në një pyll pishe.
“Ideja këtu është të rilidhemi me rrënjët tona”, tha Altin Prenga, një inxhinier bujqësor, i cili së bashku me vëllain e tij është kryekuzhinier te “Mrizi i Zanave”. “Ne u shkëputëm për shkak të komunizmit. Ne punonim në fshat, por ishim punonjës të shtetit, jo fermerë. Ne humbëm të gjitha traditat tona dhe në vend të kësaj përdorëm teknikat komuniste”, tha ai.
Në një kodër sipër restorantit, nga ku mund të shihen tokat bujqësore përreth, Prenga tregoi bujtinat kryesore të pronës. Këto paraqesin një veçori të pazakontë arkitekturore – një copë muri me tulla që mungon. Prenga tha me krenari se këto boshllëqe përfaqësonin pjesën e munguar të traditave shqiptare – që ishte misioni i tij jetësor për t’i ringjallur.
“Ne e hapëm këtë restorant me ëndrrën për të rindërtuar traditat tona”, tha Prenga.
“Hap pas hapi, ne kemi rizbuluar atë që kemi humbur nga komunizmi”, theksoi ai. /CNN/
